پول

printing money

انسان‌های اولیه که دسته جمعی می‌زیستند، نیازی به تعویض کالا نداشتند.

بعد از به وجود آمدن طوایف و قبایل مبادله‌ی کالا به کالا رواج یافت.

مبادله‌ی کالا به دلایلی با مشکلاتی همراه بود.

برای رفع مشکلات ابتدا از فلز برای مبادله استفاده کردند و پس از مدتی به فلزات گران‌بها و سبک وزن، از جمله طلا، نقره و مس رو آورند.

در بیشتر کشورهای شرقی و آسیایی، فلزی که در مبادله‌ی کالا از آن استفاده می‌شد، حلقه‌ای شکل بود.

و در سه هزار سال پیش از میلاد از آن استفاده می‌کردند که می‌توان آن را قدیم‌ترین وسیله‌ی مبادله، پیش از اختراع سکه، دانست.

در کاوش‌های شوش حلقه‌هایی از ویرانه‌های معابد، از دوهزار سال قبل از میلاد، به دست آمده است.

استفاده از فلزات سبک وزن و کم حجم و گران‌بها، که معاملات را سهل و ممکن می‌ساخت، مورد قبول عامه قرار گرفت.

بدین ترتیب مرحله‌ی پیدایش پول آغاز شد….

واژه‌ی پول

پول از کلمه‌ی یونانی Obolos گرفته شده و آن سکه‌ای بود برابر یک ششم درهم یا دراخم.

کریستین سن معتقد است کلمه “پول” در زمان اشکانیان به ایران راه یافته است.
“سکه” نام دستگاه آهنینی بود که برای مهر زدن بر پول‌هایی که در میان مردم رایج و با آن معامله می‌کردند، به کار می‌رفت.

بعدها آن را اثر مهری می‌نامیدند که روی سکه‌های حک می‌شد.
بنابراین سکه عبارت است از یک قطعه فلز به وزن معین که روی آن علامت رسمی دولت، یا حکومتی که عیار و وزن آن و ارزش آن را تعهد می‌کند، قید شده است.

سکه در ایران در دوره ی هخامنشی

بی‌شک پیش از دولت هخامنشی و تصرف لیدیه در سال ۵۶۴ قبل از میلاد ایرانیان به اختراع پول اقدام کرده و در کشور خود رواج داده بودند.

پس از سقوط لیدیه به دست کوروش ، “یونا” یکی از ساتراپ‌ نشین‌های هخامنشی شد که در “ساردس” کارگاه ضرب سکه بود

و در زمان کوروش کبیر خشایارشاه و کمبوجیه در آن ضرب سکه می‌کردند.
داریوش بزرگ سومین شاهنشاه هخامنشی (۵۲۱-۴۸۵ قبل از میلاد) بر آن شد پولی ضرب کند

که در همه جا پذیرفته شود و در سراسر کشور اعتبار داشته باشد و بر خلاف مسکوکات قبلی فقط ارزشش محلی نداشته باشد.

زیرا سکه‌هایی که در آن زمان در ایران رواج داشت ، هیچ‌ یک از آن شاهنشاهان هخامنشی نبود.

نخستین سکه‌ای که از آن زمان باقی مانده سکه داریوش است که شهرت جهانی دارد.

این سکه را یونانی‌ها “دریکوس” یعنی “داریوش” می‌نامند که آن را نباید با کلمه‌ی زرینه و درینه یکی تصور کرد.

سکه‌ی داریوشی از زرناب بود.

در زمان هخامنشیان هیچ‌ یک از حکام و پادشاهان محلی حق نداشتند بدون اجازه‌ی داریوش به نام خود سکه زنند،

فقط اجازه داشتند با اجازه‌ی داریوش سکه‌ی نقره بزنند، چرا که ضرب سکه‌ی طلا در انحصار مرکز بود.

نخستین سکه‌ی داریوش احتمالا در سال ۵۱۶ قبل از میلاد ضرب شده است.
پس از فتح یونان به دست سپاهیان ایران و اختلاط ایران و یونان، واژه‌ی درم در ایران متداول شد

که اصل آن دارشم (دراخم) یونانی است و ایرانیان آن را درم گفتند که نام پول بود و اعراب بعدها این واژه را ازز ایرانیان اقتباس کردند.

از مسکوکات دوره‌ی هخامنشی، به جز دریک شکل یا سیکل، درم؛ کرشه را می‌توان نام برد.

واحدهای کوچک‌تر مسکوک زر، نیم‌ستاتر و یک‌سوم‌ستاتر نامیده می‌شدند.

سکه در دوره‌ی اشکانی

با غلبه اسکندر بر ایران سکه‌های طلا کمیاب و از جریان خارج شد.

در آن زمان دیگر در ایران طلا ضرب نمی‌شد.

سلوکی‌ها در معاملات داخلی خود سکه‌های نقره به کار می‌بردند

و اشکانیان نیز به تقلید از سلوکیان از پول نقره استفاده می‌کردند.

اشکانیان از نقره و مس و مفرغ نیز سکه می‌زدند.

جنس برخی از این سکه‌ها از برنج بود که روی آن لعابی از مس داده بودند.
سکه‌های این دوره دو نوع بود: نوع اول مسکوکات نقره‌ی چهار درخمی با تعدادی مسکوک مسی؛ و نوع دوم یک‌ درخمی نقره و مسکوکاتی از مس.

نوع اول سکه‌ها در شهرهای یونانی‌ نشین و نوع دوم درر مراکزی که تحت حکمرانی مستقیم پارت‌ها بود، ضرب می‌شد.

مسکوکات دوره‌ی صفوی

سکه‌های عصر صفوی از طلا، نقره و مس بود. سکه‌های زمان شاه عباس “عباسی” نامیده می‌شد.

این سکه‌ها نخست از جنس نقره بود. هر پنجاه‌ عباسی را یک “تومان” می‌گفتند، که ده‌هزار دینار قیمت داشت.

در این دوره مسکوک طلا وجود نداشت. فقط سکه‌های طلا را که “شاهنشاه” نام داشت، هنگام جلوس شاه بر تخت سلطنت و در جشن نوروز ضرب می‌کردند.

این سکه‌ها در میان مردم رواج نداشت و آن را اشرافی نیز می‌گفتند. علت این نام‌گذازی بهای زیاد آن‌ها بود.

سکه‌های رایج این دوره “غزبیگی” یا “غازبیگی” برابر پنج‌دینار یا یک‌دهم شاهی؛ “بیستی” معادل بیست‌دینار یا دوپنجم شاهی؛

“پول سیاه” یا “قراپول” معادل بیست‌ و پنج دینار یا نیم‌شاهی؛ “شاهی” معادل پنجاه دینار؛ و “عباسی” معادل دویست دینار یا چهارشاهی بود.

تا انتخاب ریال به منزله‌ی واحد پول در ایران، در سال ۱۳۰۸ شمسی و حتی سال‌ها بعد از آن، از این واحدهای پولی استفاده می‌شد.
پس از صفویه نیز از این مسکوکات استفاده میکردند. در دوره‌ی نادشاه واحد پولی به نام “نادری” وجود داشت، که ارزش آن ده‌شاهی بود.

مسکوکات دوره‌ی قاجاریه

واحد اصلی پول قاجار تومان، قران و شاهی بود.

تومان واژه‌ی ترکی ایغوری است به معنی ده‌هزار که در تقسیمات لشکری هر ده‌ هزار سرباز ، تومان و فرمانده‌ی آنها امیر تومان نامیده می‌شد.

تا پیش از قاجار از این واحد پولی استفاده نمی‌شد.

در دوره‌ی مغول ده‌ هزار دینار را برابر تومان می‌دانستند.

کسروی یک‌ تومان مغول را برابر صدهزار تومان امروز می‌داند.

تومان طلا اولین بار در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ضرب شد.
وزن آن در ۱۲۲۴ قمری (۱۱۸۸ شمسی) یک‌ مثقال و یک‌ ششم مثقال بود.

در سال ۱۲۹۸ قمری در زمان ناصرالدین‌شاه ، وزن طلای تومان کاهش یافت و ارزش آن برابر ده‌ قران نقره یا ده‌هزار دینار شد.

اما سکه‌ای به نام دینار وجود نداشت.

در سال ۱۳۰۸ شمسی که آحاد پول ایران تغییر کرد ، تومان به معنای ده ‌ریال شد که هنوز هم این لفظ رایج است.
در زمان فتحعلی‌شاه ، سکه‌ی نقره‌ی جدید، یعنی “قران” متداول شد، که معادل یک‌دهم تونان و پنج‌ عباسی یا بیست‌ شاهی بود.

در این زمان شاهی به صورت سکه‌ی مسی در آمده بود.

بنابر این سهه شکل سکه در ایران رایج بود : تومان‌های طلا، قران نقره و شاهی مسی .

ولی پول رایج سکه‌های نقره بود.

پول دوره‌ی قاجار تا اوایل دوره‌ی پهلوی رایج بود. اما طلا پشتوانه‌ی پول نبود.

در سال ۱۳۰۸ شمسی طلا پشتوانه‌ی پول شد.

مسکوک نقره‌ی یک‌ ریالی به نمایندگی ریال طلا در کشور رایج و قران برچیده شد؛ مسکوک نقره ، نیم‌ ریالی، دو ریالی و پنچ‌ ریالی شد.
ریال در اصل واژه‌ی اسپانیایی است و آن نام سکه‌ی نقره‌ای رایج در آن سرزمین بود که به معنی “شاهی” است.

این واژه مترداف “رویال” (Royal) انگلیسی و “رگالیس” لاتین است که آن هم به معنایی شاهی است و از ریشه “رکس” (Rex) یعنی شاه است.
از مسکوکات قانونی طلا در ایران در دوره‌ی رضاشاه ، سکه‌ی پهلوی است

که بر اساس قانون مصوب سال ۱۳۱۰ شمسی در مجلس شورای ملی ، که برای تعیین واحد

و مقیاس پول ایران به تصویبب رسید، سکه‌ پهلوی طلا به ارزش صد ریال ضرب شد.

این سکه دارای عیار ۹۰۰ در هزار بود و با عکس شیر و خورشید و پادشاه مزین شده بود.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ در بهار ۱۳۵۸ سکه‌ی طلای ایرانی ضرب شد

که به نام “بهار آزادی” که دارای همان عیار پهلوی است.

مسکوکات ریال نیز در این دوره ضرب و اسکناس نیز مانند زمان پهلوی منتشر شد.
نشر اسکناس

مدیریت بانک در ایران را ایران ‌شناسان بنام نظیر هوتم شیندلر و ژوزف رابیو بر عهده داشتند.

با ابتکار رابیو بانک شاهنشاهی اقدام به چاپ اسکناس‌های کوچک کرد

و هم از این راه وارد زندگی روزمره مردم شد و سود سرشاری کسب کرد.

اسکناس در آغاز قرار بود با پشتوانه‌ی طلا چاپ شود

اما بعدها با پشتوانه‌ی نقره به چاپ رسید و نیز می‌بایست

پشتوانه طلا برابر هفتاد درصد اسکناس‌های در گردش باشد

که بعدها به رقم پنجاه درصد و پس از آن به سی درصد تبدیل شد

که در حقیقت هفتاد درصد اسکناس‌ها یدون پشتوانه بود ، که این کار سود سرشاری برای بانک در بر داشت.

تاریخچه اسکناس

کلمه اسکناس یا پول کاغذی از زبان روسی وارد زبان فارسی شده است.

گفته‌ می‌شود سابقه انتشار اسکناس در ایران قدمتی بیشتر از اروپا دارد.

در سال ۶۹۰ هجری کیخانو خان امیر مغولی که در ایران حکومت می‌کرد .

وزیر او صدرجهان زنجانی در اثر عیاشی و بذل

و بخشش‌های بی‌حساب خزانه را از درهم و دینار خالی کردند.

ضمناً در عصرایشان رواج بیماری وبای گاوی به اقتصاد جامعه زیان فراوانی وارد کرده بود.

به منظور چاره‌اندیشی برای تامین کسری مخارج به راهنمایی یکی از

نزدیکان وزیر به نام عزالدین مظفر که از سابقه انتشار اسکناس در چین خبر داشت، پول کاغذی منتشر شد.

این اسکناس یک قطعه کاغذ مستطیل شکل بود

که چند کلمه به خط ختائی در اطراف آن نوشته می‌شد

و بر بالای آن با خط خوش جمله «لا اله الا الله محمد رسول الله» را می‌نوشتند.

انتشار مجدد اسکناس در ایران مربوط به سال ۱۸۸۹ (۱۲۶۷ شمسی)

و پس از انعقاد قرارداد تاسیس بانک شاهی بین بارون ژولیس رویتر و دولت ایران است.
پس از تاسیس بانک ملی ایران به‌طوریکه بعدا خواهیم دید

کوشش زیادی برای پس گرفتن اجازه انتشار اسکناس از بانک شاهی به‌عمل آمد

و بالاخره در خرداد ۱۳۰۹ (۳۰ مه ۱۹۳۰) این امتیاز از بانک شاهی بازخرید

و در اسفند ۱۳۱۰ به موجب قانون به بانک ملی ایران واگذار گردید.

یک بانک انگلیسی به‌ نام بانک جدید شرق در سال ۱۲۶۷ (قبل از تاسیس بانک شاهی)

در ایران اقدام به تاسیس شعبی کرده بود. مرکز اصلی این بانک در لندن و شعبه اصلی آن در هندوستان قرار داشت.

شعب بانک در تهران، مشهد، تبریز، رشت، اصفهان و بوشهر دایر بود.

همزمان با واگذاری امتیاز شاهی (۱۸۸۹)، امتیاز مشابهی به یک تبعه روسیه به‌ نام لازارپلی یا کف داده شد

که بانک استقراضی روسی بعدی را به‌وجود آورد. سرمایه بانک ۱۸۷۵۰۰۰ روبل طلا بود.

در سال ۱۸۹۹ میلادی سهام بانک توسط دولت روسیه اخذ

و سرمایه آن تا ۳۰ میلیون روبل افزایش یافت و شعبه‌ای از بانک دولتی روسیه گردید.

در جوامع مختلف، برخی کالاهای خاص دارای ارزشی بیش از بقیه بودند

و عملاً به عنوان معادل‌های پول در مبادلات مورد استفاده قرار می گرفتند.

با این تفاوت که کمی از پول بزرگتر بودند و در جیب – البته اگر جیبی وجود داشت – جا نمی‌شدند!

به‌عنوان مثال، این کالای با ارزش در یونان قدیم، گاو نر؛ در سریلانکا فیل و در برونئی جمجمه انسان بود!

با پیشرفت تمدن بشری، به تدریج فلزات و اشیای زینتی

و از جمله طلا و نقره به‌عنوان معادل‌های پول به‌کار رفتند .

به دنبال آن، برای اولین بار در«لیدیه» (آسیای صغیر)، سکه ضرب شد.

اولین سکه ایرانی هم در زمان داریوش و از جنس طلا ضرب شد

که نویسندگان یونانی آنرا به نام خود داریوش، «دریکوس» می‌نامند.

پس از ضرب سکه سالیان طولانی سپری شد تا بشر به فکر استفاده از اسکناس افتاد.

چینی‌ها اولین کسانی بودند که در اواسط  قرن دهم میلادی چیزی شبیه به اسکناس ابداع کردند .

نام آنرا چاو گذاشتند ولی اولین اسکناس تقریباً امروزی ، در ۵ ژانویه سال ۱۶۹۱ میلادی در بانک استکهلم چاپ شد و هم اکنون در موزه این بانک نگهداری می‌شود.

این ابتکار بعدها در سایر کشورهای دنیا هم متداول شد و اسکناس‌های کاغذی جای سکه را گرفتند.

ریشه لغت اسکناس، «اسینیای»‌ فرانسوی است که در زبان فارسی با تغییر لفظی در دوران فتحعلی شاه قاجار، به صورت اسکناس در‌آمد.

در اواخر قرن هفتم هجری (اواخر قرن ۱۳ میلادی)، خالی شدن خزانه کیخاتو ، ایلخان مغول در ایران ، فکر او و وزیرش صدر جهان را به خود مشغول کرده بود.

عزالدین مظفر از نزدیکان صدر جهان که از وجود پول کاغذی در چین خبر داشت ، به کیخاتو پیشنهاد داد که پول کاغذی را در ایران رواج دهد.

کیخاتو هم دستور داد که مردم زر و سیم را به «چاوخانه» تحویل دهند و بجای آن پول کاغذی «چاوه» بگیرند.

این دستور باعث ناراحتی  شدید مردم شد و چنان آشوبی به وجود آورد

که کیخاتو بلافاصله مجبور شد این فرمان را لغو کند و به این ترتیب، انتشار اولین اسکناس ایرانی

بدون اینکه جریان کامل پیدا کند متوقف شد.

اما اولین اسکناس رسمی ایران توسط بانک شاهنشاهی ایران – که طبق قرارداد رویتر ، حق انحصاری نشر اسکناس به آن اعطا شده بود – انتشار یافت.

این اسکناس‌ها در ابتدا چندان مورد اقبال عمومی قرار نگرفت

و بنابراین از طرفی دولت انگلستان ، اسکناس‌های دولت شاهنشاهی را تضمین کرد

و از سوی دیگر مجلس شورای ملی ، با تصویب قانونی ، استفاده از اسکناس‌های دولت شاهنشاهی  را اجباری کرد.

بانک شاهنشاهی تا سال ۱۳۰۹ هجری شمسی به فعالیت خود در زمینه نشر اسکناس ادامه داد.

در این سال ، امتیاز حق انحصاری نشر اسکناس ، به مبلغ ۲۰۰ هزار لیره انگلیس توسط دولت ایران خریداری شد

و به بانک ملی ایران واگذار گردید و اولین اسکناس بانک ملی ، در اول فروردین ماه سال ۱۳۱۱ (تنها ۷۵ سال قبل) منتشر شد.

بانک ملی تا سال ۱۳۳۹ اقدام به نشر اسکناس کرد ولی در آن سال ، با تاسیس بانک مرکزی ایران ، حق انحصاری نشر اسکناس به بانک مرکزی محول شد.

با این توضیح که چاپ اسکناس تا سال ۱۳۶۲ در خارج از کشور (عمدتا در کشور انگلستان)

و به سفارش ایران انجام می‌شد و از آن سال ، چاپ اسکناس در کشور شروع شد.

ضمن اینکه تا حدود ۶ سال پیش ، کاغذ اسکناس به‌طور کامل از خارج از کشور وارد می‌شد

که با تأسیس کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار ، تمامی اسکناس ها روی کاغذ ایرانی به چاپ می رسد .
اسکناس یکی از مخترعات مردم چین است و از اواخر قرن دهم میلادی معمول شده است

و اولین کسی که به انتشار آن پرداخته تایی تسو نخستین امپراطور سلسله معروف سونگ است

که در ۹۶۰۰ میلادی برابر ۳۴۹ هجری قمری تاسیس یافته و در چین جنوبی سلطنت می کرده اند.

دویست سال بعد از وضع پول کاغذی در چین چون در تکثیر آنها راه افراط رفته و علاوه بر پایتخت در بلاد دیگر نیز به این کار دست زده بودند

قیمت پول های کاغذی تنزلی فاحش کرد

و به کلی از اعتبار سابق افتاد، پادشاه مغول «قوبیلای قاآن» برادر هولاکوخان نیز پول کاغذی یا اسکناس را رایج نموده است که آن را چاو می نامیدند

،مارکوپولو و ابن بطوطه سیاح مراکشی که تقریباً هر دو در یک زمان چین را سیاحت کرده اند

در سفرنامه های خود پول کا غذی را وصف کرده اند در فرهنگ معین آمده است :

۱ـ اسکناس نوعی کاغذ بهادار است که بهای وی بر روی آن نوشته شده و برای خرید و فروش به کار می رود (پول کاغذی).

۲ـ اسکناس کاغذ رایجی که بانک مرکزی به جای مسکوک طلا و نقره در دسترس مردم  می گذارد

و معادل آن پشتوانه ای در خزانه خود و تحت نظر اولیای دولت نگاه می دارد

دراصطلاح حقوقی اسکناس سفته ای است به عهده بانک که به رؤیت و در وجه حامل است

و مشمول مرور زمان نمی شود و سودی هم به آن تعلق نمی گیرد.

بانکی که اسکناس صادر می کند معادل مبلغی روی آن ذکر شده مدیون می باشد

و متعهد است که آن را به فلزی که رواج قانونی دارد تبدیل کند.

در زمان انقلاب فرانسه مجلس ملی آن کشور قانونی وضع کرد

که به موجب آن کلیه اراضی متعلق به دولت به تصرف دولت در آمد و ملی گردید.