رازها و ناگفته های چاپ باتیک یا کلاقه ای

استفاده از شکل‌ها و رنگ‌ها از دیرباز یکی از ابزارهای انسان برای زیبا سازی دنیای اطرافش بود.

این عمل شامل نقش‌‌آفرینی بر روی بوم، دیوار، سقف و ظروف مورد استفاده و یا تزئینی و همچنین نقش گذاردن بر روی پارچه و لباس است تا به انسان کمک کند پیرامون خود را زیباتر سازد.
باتیک، این واژه دور افتاده از اذهان گویی امروزه در جامعه مدرن و صنعتی کمتر جایی می‌یابد و گویی مسیری تازه را برای عرضه خود می‌طلبد.
آشتی دوباره انسان امروزی و هنر باتیک را گاه در تابلوها، پرده‌ها، شال‌ها، لباس‌ها،اشارپ‌ها، کراوات‌ها، دستمال‌های‌تزئینی، رومیزی‌ها، کوسن‌ها و …. میتوان یافت؛که از میان نقوش آنها هنر و فرهنگ غنی و بی‌نظیر ایرانی متجلی است.
نقش آفرینان این هنر، هرچند تعداد اندک، لیک سرشار از ذوق و استعداد،طرح‌ هایی زاده خیال را بر لوح سپید پارچه به رویایی ماندگار تبدیل می‌نمایند و سینه به سینه در حفظ و انتقال آن به فرزندان خود تلاش می‌کنند.

در دنیایی که در آن همه چیز رو به مدرنیزم و پست مدرنیزم دارد، این هنر نیز گاه از گلیم خود پا فراتر نهاده،

همگام با دنیای اطرافش رنگ و بوی نوگرایی در طرح و تکنیک پیدا می‌کند

و در عین حفظ شالوده اصلی و برخی نقوش سنتی خود، با روش‌هایی نو قد بر می افرازد.
آری این هنر فن کهنسال نمی خواهد غبار زمان رنگ فراموشی بر آن بیفکند و به همین دلیل می‌رود تا راه‌ ماندگاری خود را در عصر جدید نیز بیابد.

اگر چه این هنر با جاذبه‌ها و انعطاف پذیری خود توانسته است در اقصا نقاط جهان گسترش یابد

و گذشته از حفظ سوابق خود در پیوند با مدرنیزم تا قلب اروپا نیز پیش برود به گونه‌ای که در بسیاری از کشورها

هنری کاملاً شناخته شده به حساب می‌آید، اما باز هم رمز و رازهای آن تا آنجا است که نیاز به شناساندن دارد.

ویژگیهای پارچه برای چاپ باتیک :
پارچه های مناسب برای چاپ باتیک باید دارای دو ویژگی مهم باشد :
۱- رنگرزی آنها در درجه حرارتهای پایین یعنی ۳۰ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد امکان پذیر باشد.
در چاپ باتیک به دلیل استفاده از واکس بر روی پارچه، در هنگام رنگ‌ آمیزی وقتی درجه حرارت

حمام رنگرزی به ۵۰ درجه سانتی‌گراد و بالاتر می رسد، واکس موجود روی پارچه جدا شده و سپس

خراب شدن نقشهای ایجاد شده روی پارچه میشود.

از سالهای گذشته تاکنون از پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی که در درجه حرارت‌های پایین نیز

جذب رنگ مطلوبی دارند برای چاپ باتیک استفاده شده است.

۲- پارچه باید تا حد امکان ظریف باشد.

ظرافت پارچه باید به حدی باشد که واکس باتیک امکان عبور از ضخامت پارچه و ظاهر شدن بر روی طرف دیگر آن را داشته باشد.

در صورت ضخیم بودن پارچه، واکس امکان عبور از درون آن را پیدا نکرده و فقط یک طرف پارچه را می‌پوشانند.

لذا در هنگام رنگرزی، رنگ از پشت پارچه به قسمتهای پوشیده شده از واکس نفوذ کرده و سبب از بین‌رفتن نقش ایجاد شده روی آن می‌گردد.

با توجه به دو ویژگی فوق میتوان گفت که پارچه‌های ابریشمی بهترین شرایط بهترین شرایط را برای چاپ باتیک را دارا می‌باشند.
امروزه در ایران و سایر کشورها از این نوع پارچه برای چاپ باتیک استفاده می‌شود.

شناخت انواع رنگ‌ها برای رنگرزی ابریشم طبیعی :
رنگهای مورد استفاده در باتیک انواع مختلفی دارند.

برای داشتن رنگ‌های شفاف روی پارچه و ماندگاری طولانی‌تر رنگ‌ها، لازم است به حلال

این رنگ‌ها، یعنی آب مورد استفاده توجه خاص داشته باشیم.

همانطور که میدانید آب‌مصرفی ما دارای املاح معدنی فراوان است.

این املاح در حین رنگرزی باعث ناهماهنگ شدن رنگ بر روی پارچه می‌شوند و به مرور زمان نیز با اجزای رنگی ترکیب شده، با آنها واکنش نشان می‌دهند و باعث ایجاد لکه‌های ناخواسته حاصل از رسوبات این واکنش‌ها می‌گردند.

لذا استفاده از آب سبک و بدون املاح، امری لازم و ضروریست.
رنگها در تقسیم بندی کلی شامل دو گروه رنگهای طبیعی و رنگ‌های شیمیایی هستند.
رنگهای طبیعی نیز خود به دو گروه رنگ‌های گیاهی و رنگ‌های حیوانی تقسیم می‌شوند.

همچنین رنگ‌های شیمیایی نیز شامل رنگ‌های مستقیم، رنگ‌های راکتیو، رنگ‌های اسیدی، رنگ‌های سپلکس، رنگ‌های بازیک و رنگهای دیگر می‌باشد.
معروف ترین و پرکارترین رنگ‌ها در هنر فن باتیک، رنگهای بازیک، راکتیو و رنگهای گیاهی می‌باشند.
این دسته رنگها چون طی فرایند جوشیدن و حرارت آماده مصرف می‌شوند، باید پس از این که کاملاً سرد شدند

از آنها استفاده نمود، چون ماده مقاوم یا واکس در مقابل حرارت مقاوم نیست و در اثر حرارت رنگ، مقاومت خود را از دست خواهد داد.

امروزه نوع دیگری از رنگهای باتیک نیز در بازار موجود است که این رنگها به صورت خمیر در ظروف یا تیوپ‌های با اندازه‌های مختلف موجودند.
این رنگها به راحتی در آب حل می‌شوند و پس از خشک شدن از ثبات کافی برخوردارند و در اثر شست‌ و شو از بین ‌‌‌نمی‌روند.
برخی رنگ‌های موجود در بازار با نام‌های تجاری زیر موجود می‌باشند :
Silk LB- Tex tail- Pbeo- Acrylic- Pentel

روش آماده سازی واکس :
در قدیم برای تهیه واکس از برگ درخت موز و سود سوزآور به همراه خاک رس استفاده میشد.

ولی بعدها برای تهیه واکس از صمغ و موم زنبور عسل و سقز استفاده کردند.

این روش اولیه بار به وسیله ایرانیان آغاز شد و شیوه قبلی را از دور خارج ساخت.

شیوه کار به این صورت بود که با مخلوط مواد بالا سطح پارچه را می‌پوشانند و سپس طرح مورد نظر را

از روی آن می‌تراشیدند و رنگ می‌کردند.

هنگام رنگرزی، الیاف محل‌های تراشیده شده رنگ را به خود می‌گرفت.

دوباره روی آنها را با مخلوط بالا می‌پوشاندند و سپس قسمت‌های دیگر را می‌تراشیدند و رنگ‌می‌کردند.
اکنون به جای صمغ از پارافین به همراه موم و سقز استفاده میشود.

در برخی مناطق از پیه گاو و با گوسفند نیز به همراه سه ماده قبلی استفاده میشود

که این به تکنیک موردنظر و همچنین سردی و گرمی هوا محل بستگی دارد.
مواد لازم برای تهیه واکس مورد نیاز برای نقاشی به شرح زیر است :
الف- پارافین منجمد ۱۰۰ گرم
ب- موم طبیعی خالص ۲۰ گرم
ج- سقز طبیعی ۵ گرم
ابزار ایجاد نقش به شیوه نقاشی روی پارچه :
در قسمت ذیل به وسایل موردنیاز برای نقاشی پارچه در باتیک اشاره‌ای کوتاه می‌کنیم :
۱- پارچه ایمنی متناسب با طرح
۲- طرح مورد نظر
۳- مداد برای انتقال طرح روی پارچه
۴- انواع قلمو
۵- لوله‌های هدایت کننده موم ( تیان ، تاجنیتیک )
۶- میزکار
۷- چهارچوب ( کلاف چوبی ) برای کشیدن پارچه
از چهارچوب برای ثابت نگهداشتن پارچه استفاده می‌کنند و ساختار چهارچوب به صورت یک قاب مربع

یا مستطیل شکل با شیارهایی داخل آن است که میتوان در اندازه‌های مختلف تغییر داد. پارچه با پونزبر کلاف چسبانده‌می‌شود.
۸- ظرف مسی برای گرم کردن واکس
۹- پالت رنگ برای در دسترس بودن رنگها
۱۰- اتو برای تثبیت و پارافین گیری

تکنیکها در نقاشی باتیک :
تکنیکها در نقاشی باتیک عبارت است از :
الف- قلم مو ب- لوله‌های هدایت شونده Cantiny یا تاجنیتیک
پ- روش tieanddye یا باندا ث-روش تا عنکبوتی
ج-نمک

چ-الکل

الف- قلمو
در این شیوه طرح مورد نظر را روی پارچه منتقل می‌کنند.

سپس پارچه را روی میز پهن کرده توسط قلمو قسمتهایی از طرح را که مدنظر است با موم می‌پوشانند.

در این شیوه بازی خطوط قلمو و کلفتی و نازکی خطوط که با موم گرفته شده است زیبایی فوق‌العاده‌ای به کار می‌دهد.

ب- لوله های هدایت شونده :
اعتقاد بر این است که cantiny تماماً اختراع جاوه‌ای‌ها می‌باشد.

cantiny و یا همان تاجنتیک، لوله مسی کوچک نازکی است که به یک کاسه خیلی کوچک که دهانه تنگی دارد جوش خورده است.
همچنین یک دسته خیزرانی کوتاه نیز به آن منتقل است که طول آن یازده سانتی‌متر می‌باشد.

این ظرف مسی از موم مذاب پر می‌شود و سپس توسط هنرمند طرح‌های مورد نظر خود را توسط آن روی پارچه می‌کشند.

لوله‌های‌ cantiny اندازه‌های مختلفی دارد و براساس ظرافت خطوط، نوع آن را می‌توان تعیین کرد.

از لوله‌هایی با قطر یک میلیمتر برای کارهای ظریف تا لوله‌های عریض برای طرح‌های بزرگ وجود دارند.

طرح‌هایی که به صورت راه‌ راه می‌باشند با cantiny که لوله‌های بیشتری دارد انجام می‌شود.
پس از اینکه پارچه به موم آغشته شد با قلم مو رنگهای مورد نظر را در بین خطوطی که با موم گرفته شده منتقل‌می‌کنند.

پ) tieanddye ( باندانا ) :
این تکنیک که ابتدا در هند انجام شد، بسیار متنوع می‌باشد و میتوان طرح‌های انتزاعی و غیرهندسی را ایجاد‌ کرد.

موقعیت در این روش زیاد است و بستگی به هوش و زکاوت و تدابیر استادکار دارد.

به این صورت که با محکم بستن قسمتهایی از پارچه توسط یک نخ محکم و فرو بردن آن به صورت موضعی

یا تمامی در محلول رنگ، نقشهایی بر پارچه پیاده می‌شود.
حال میتوان قسمتهای دیگر پارچه را محکم بسته و مجدداً در محلول رنگ فرو برد.

در همین حال عمل بستن قسمتهای دیگر را ادامه و در محلول رنگ دیگر فرو برد.

بدین صورت میتوان ضمن حفظ قسمت یا قسمتهایی از سطح پارچه، رنگهای ترکیبی از دو یا چندین رنگ را در سطح پارچه ایجاد نمود.

همان طور که گفته شد نقش ایجاد کننده آزادانه قابل تغییر است

به این صورت که میتوان با روشهای مختلف تغییرات بسیار جالبی در سطح پارچه ایجاد نمود.

نقاشی بر روی پارچه‌های ابریشمی :
همانطور که در قسمتهای گذشته شیوه واکس برای نقاشی باتیک توضیح داده شد اینک نوبت به اجرای آن و نحوه نقاشی بر روی پارچه می‌گردد.
واکس که آماده کردیم را بر روی حرارت متوسط قرار می‌دهیم تا واکس گرم باقی بماند.
سپس در همین حال پارچه موردنظر را که معمولاً ابریشم و گاهی اوقات نیز ساتن می باشد را بر روی

چهار چوب متحرک توسط پونز از هر چهار طرف کشیده و متصل می‌کنیم تا همانند یک بوم نقاشی گردد.

البته اگر قبل از این مرحله طرح مورد نظر بر روی پارچه ترسیم شود بهتر است.
بعد از این دو مرحله ترسیم نقوش و بوم کردن آن بر روی چهارچوب، توسط واکس شروع به ترسیم خطوط

و مکانهایی که نمی‌خواهیم رنگ بر روی آنها قرار گیرد می‌کنیم.
بعد از آن طبق مواردی که گفته شد شروع به رنگ آمیزی طرح می‌کنیم.

البته باید دقت شود رنگ به اندازه این بوقلمو نباشد که بر روی کار رنگ پخش شود و از قسمتهای موم خورده بگذرد و پارچه را لک کند.

وقتی کار رنگ‌ آمیزی به پایان رسید میتوان پارچه را مثل لباس و غیره باتیک گیری کرد و شست.
اگر پارچه‌ ما کوچک باشد مثل دستمال و یا تابلو احتیاج به دستگاه باتیک گیری ندارد میتوان

با چند صفحه روزنامه و اطو واکس را از روی پارچه برداشت.

به این ترتیب که روی میز یک پارچه نخی نرم، یا چیزی شبیه آن به اندازه پارچه موردنظر پهن کرده

چند ورق روزنامه در زیر پهن کرده و کار را بر روی آن قرار می دهیم و بر روی آن نیز چند عدد روزنامه می‌گذاریم

و با اطوی داغ بر روی آن می‌کشیم به علت حرارتی که اتو تولید می‌کند

واکسها به حالت مایع روان در می‌آید و به چربی روی پارچه از بین رفته و حاله‌ای اطراف طرح ایجاد شده است.

برای اینکه تمامی چربی پارچه گرفته شود و پارچه لک نگیرد، پارچه را داخل بنزین چند مرتبه مالش می‌دهیم تا چربی باقی‌مانده نیز گرفته شود.

بعد آن را در جایی قرار می‌دهیم تا بنزین متصاعد شود، به این ترتیب کار ما حاضر است.

کارشناسی پارچه‌های باتیک :
۱ – استفاده از رنگ‌ های طبیعی به کار ارزش بالاتری می‌بخشد ولی در صورت استفاده از رنگ‌های شیمیایی، این رنگ‌ها باید قابلیت استفاده در رنگرزی با درجه حرارت ‌های کم را داشته باشند و رنگ‌ها متنوع و کاملاً ثابت در برابر نور، شستشو و گذر زمان باشند.
۲ –  واکس مورد استفاده باید از کیفیت مناسب برخوردار بوده و پس از پایان کار، بویی از آن به جا نماند.
۳ –  بر روی پارچه اثراتی از نقش پریدگی و چند رنگی ‌های ناخواسته نباشد.

ولی چاپ به گونه‌ای انجام شده باشد که رگه‌های متعدد و رنگی بر روی پارچه ایجاد شده باشد.
۴ –  نقاشی باتیک بر چاپ باتیک برتری دارد و لذا هر چه نقش‌ها ابتکاری و جدید ( در چهارچوب نگاره‌های سنتی ) باشد ارزش کار بالاتر می‌رود.